บุโรพุทโธไม่ใช่อุโบสถ แต่เป็นมหาวิหารที่ถูกสร้างให้มีชั้นต่างๆซ้อนกันถึง 9 ชั้นอย่างสมมาตร มิใช่มีความหมายเพียงแสดงถึงความยิ่งใหญ่ของราชวงศ์ไศเลนทร์ แต่เป็นการสร้างแบบตั้งใจตามคติความเชื่อเรื่องจักรวาล โดยแสดงแต่ละภพภูมิที่ซ้อนกันเป็นชั้นๆ

เริ่มจากชั้นล่างสุดคือ กามธาตุ เป็นชั้นของมนุษย์ปุถุชนทั่วไปที่ยังหลงยึดติดจนถูกครอบงำด้วยกิเลสตัณหา ถัดขึ้นไปอีก 5 ชั้น คือชั้นรูปธาตุ ชั้นนี้มนุษย์เริ่มแสวงหาการหลุดพ้น ละทิ้งสิ่งที่ยึดติด แต่ยังไม่สามารถสลัดตัวเองให้พ้นจากรูปและนาม

การที่ชั้นรูปธาตุนั้นมีทั้งหมด 5 ชั้นนี่เอง ทำให้ใจผมนึกถึงขันธ์ทั้ง 5 ที่เป็นต้นเหตุแห่งการยึดมั่นถือมั่น หากเราสามารถปล่อยวางขันธ์ทั้ง 5 เสียได้ ความยึดมั่นถือมั่นก็จะสิ้นไป ความมีตัวตนก็จะสูญหาย เหลือเพียงความว่างเปล่าและอิสรภาพอย่างแท้จริง ซึ่งอิสรภาพที่ว่านี้ หมายถึงอิสรภาพต่อการเกิดอวิชชา อันเป็นจุดเริ่มต้นแห่งกระแสปฏิจจสมุปบาทอันเป็นต้นเหตุแห่งทุกข์ทั้งปวง

ผมเดินขึ้นมาจนถึงชั้นอรูปธาตุ อันเป็นชั้นที่มนุษย์ตัดการยึดติดได้จนหมดสิ้น จนหมดซึ่งอวิชชา นอกจากสัณฐานที่เปลี่ยนจากสี่เหลี่ยมเป็นวงกลมแล้ว ความแตกต่างที่เห็นได้ชัดคือ พระพุทธรูปและเจดีย์ ซึ่งที่ผ่านมาในชั้นรูปธาตุนั้น พระพุทธรูปและเจดีย์จะอยู่แยกกัน แต่ในชั้นอรูปธาตุ ทั้งสองสิ่งกลับรวมกันเป็นหนึ่ง

กล่าวคือ พระพุทธรูปที่ประดิษฐานอย่างเปิดโล่ง กลับถูกกักขังอยู่ในองค์เจดีย์ ที่บ้างก็เจาะเป็นรูปสี่เหลี่ยมจัตุรัส บ้างก็เจาะเป็นรูปสี่เหลี่ยมขนมเปียกปูน จนดูเหมือนทุกพื้นที่ ทุกซอกมุมของบุโรพุทโธล้วนเต็มไปด้วยปริศนาธรรม ที่รอให้พุทธศาสนิกชนได้เข้ามาค้นหา และปริศนาธรรมอันยิ่งใหญ่ที่สุดคงหนีไม่พ้นเจดีย์องค์ใหญ่ที่ตั้งอยู่ในตำแหน่งจุดศูนย์กลางของมหาวิหารแห่งนี้

การที่เป็นเจดีย์ผิวเรียบไร้ซึ่งการตกแต่งอันใด อีกทั้งภายในเจดีย์ก็หาได้มีพระพุทธรูปประดิษฐานอยู่ เหล่านักวิชาการจึงต่างตีความกันว่า นี่แหละคือธรรมอันยิ่งใหญ่ที่สุดของศาสนาพุทธ นั้นคือความว่างเปล่าไร้ซึ่งตัวตน หรืออนัตตานั่นเอง

ใต้ร่มเงาขององค์เจดีย์ใหญ่ ที่ตั้งอยู่ในตำแหน่งจุดศูนย์กลางของมหาวิหารบุโรพุทโธ ผมทอดสายตามองเหล่าเจดีย์องค์น้อย ที่มีพระพุทธรูปถูกกักขังอยู่ภายใน เป็นเวลาหลายปีแล้วที่การเดินทางได้เข้ามาเป็นส่วนสำคัญของชีวิต และนำพาผมไปยังดินแดนอันห่างไกลที่ใจไม่คุ้นเคย โลกใบนี้จึงเปิดกว้าง และมอบอิสระให้กับชีวิต หากแต่ลึกลงไปในใจ ผมกับถูกกักขังอยู่ในกรงของสิ่งปรุงแต่งอันเกิดจากสังคมรอบข้าง จนยากนักที่จะพาชีวิตให้หลุดพ้น

ในเวลานี้ผมไม่แน่ใจนักหรอกว่า สิ่งที่มนุษย์ยุคปัจจุบันพยายามตีความ จะใช่ปริศนาธรรมอันซ่อนเร้นของบุโรพุทโธหรือไม่ เพราะเป็นเรื่องแปลก ที่หากสิ่งใดถูกซ่อนไว้ไกลสุดขอบฟ้า สักวันมนุษย์จะเดินทางไปพบเจอ แต่หากซ่อนไว้ในที่อันชิดใกล้ มนุษย์มักไม่พบเจอในสิ่งนั้น เพราะบางทีปริศนาธรรมที่ว่านี้อาจถูกซ่อนไว้ใกล้ๆที่ใจเรานี่เอง...